انتخاب رشته تحصیلی در دوره متوسطه، تصمیمی مهم و سرنوشت‌ساز است که مسیر آینده تحصیلی و شغلی دانش‌آموزان را تا حد زیادی مشخص می‌کند. در این میان، یافتن انگیزه و اشتیاق برای گذراندن دوران تحصیل در یک رشته خاص، نقشی کلیدی در موفقیت و رضایت دانش‌آموزان ایفا می‌کند.
مقدمه انتخاب رشته تحصیلی
به طوریکه می‌دانیم، هرکس در ساعات بیداری دست به انتخابهایی می‌زند که به‌طورکلی می‌توان ایـن انتخابها را تحت تأثیر دو عامل زیر تقسیم‌بندی کرد:
1.انتخابهایی که از روی قصد و اراده صورت مـی‌گیرد و هیچ نوع فشار خـارجی عـامل آن نیست.
2.انتخابهایی که جنبه تحمیلی دارد و برخلاف اراده و خواست انسان است.
انتخابهای آگاهانه
مقوله‌ای به نام انگیزه ارتباط دارد و انگیزه‌های انسان خواه‌ناخواه با اراده و تمالیلات و عقل و منطق پیوند دارد،هرچند در مواقعی ممکن است انحصارا ریـشه در عواطف و احساسات تند و زودگذر داشته باشد.به علاوه، انگیزهها یا درونی است و اندیشه انسان آنها را هدایت می‌کند یا محرکات محیطی آنها را بوجود می‌آورد.اما در هر صورت،می‌توان گفت که انتخابهای مـبتنی بـر انگیزه،یا اراده انسان،واقعا انتخاب است،
انتخابهای اجباری
حال آنکه انتخابهای تحمیلی با انگیزه و اراده آزاد رابطه‌ای ندارد.برای مثال،اگر کسی بخواهد در شهر مسیری را با اتوبوس طی کند ولی اتوبوس پیدا نکند،و او از لحـاظ زمـان در فشار باشد، ناچار تاکسی سوار خواهد شد. این تاکسی سوار شدن با اراده آزاد و انگیزه به معنی روان شناختی آن رابطه‌ای ندارد،بلکه دقیقاً از نوعی جبر یا تحمیل حکایت می‌کند.
اگر مجموع حـالات فـوق را درنظر بگیریم، به این نتیجه می‌رسیم که تقریبا در تمامی عمر آدمی مسأله انتخاب به نحوی از انحاء مطرح است، زیرا حدود و دامنهء انتخابهای ما عملا بی‌پایان است.حتی در یک روز مـمکن اسـت کـسانی ناچار باشند دهها بار بـین الف و ب،یـا در مـواردی بین چندین شق، یکی را انتخاب کنند که طبعا هرچه تعداد شقوق زیادتر باشد،انتخاب دشوارتر خواهد بود.
انواع انتخابهای انسان
بـه‌طوریکـه از مـقدمه فوق می‌توان استنباط کرد، انتخابهای انسان بسیار مـتعدد اسـت، تا حدی که طبقه‌بندی یا گروه‌بندی آنها نیز ناممکن به نظر می‌رسد.با این حال برای سهولت بحث، انـتخابهای انـسان عـادی را به گروههای زیر تقسیم می‌کنیم:
- انتخابهای روزمره و کمتر آزاردهنده،نـظیر آنچه به لباس،خوراک،وسیله نقلیه مورد استفاده،و نظایر آن مربوط می‌شود.این انتخابها هر روز مطرح است و گـزینش الف و بـر ب یـا ج یا د، حد اکثر احتمال دارد دقایقی از وقت انسان را بگیرد،و اگر پایان آن خـوشایند نـبود،دقایق دیگری او را متأثر سازد.با این وصف،انسان عاقل از چنین حوادثی درس عبرت می‌گیرد و روزهای بعد بـا تـأمل زیـادتر انتخاب می‌کند تا حتی الامکان پشیمانی کمتری به دنبال داشته باشد.
- انـتخابهای سـرنوشت‌ساز،یـا آنچه در زندگی انسان تأثیر تعیین‌کننده دارد.انتخاب رشته تحصیلی در پایان دوره راهنمایی تحصیلی، انتخاب رشته تـحصیل دانـشگاه،انـتخاب همسر،انتخاب محل کار و نظایر آن به مقوله اخیر تعلق ارد.
- انتخابهای تحمیلی یا تـصادفی یـا موردی که تحت تأثیر عوامل متعدد صورت می‌گیرد، ولی اولا احتمال تکرار آن زیاد نیست، ثـانیا اگـر نـتیجه منفی داشت برای انسان ناراحتی‌های موقت ایجاد می‌کند،اما چون انسان موجودی فراموشکار اسـت،بـه زودی این تلخکامی را از یاد می‌برد. ثالثا،تنها معدودی از انتخابهای اخیر ممکن است دشوار و نـتایج آن بـسیار دیـرپا باشد.
گروههای انتخاب گرایش تحصیلی
اگرچه قـصد مـا بررسی تاریخچه آموزش متوسطه نیست،اما برای آشنایی خوانندگان جوانتر باید گـفت کـه نـظام آموزشض متوسطه ایران مراحل زیر را طی کرده است:
ادامه دوره ابتدایی
در آن مـسأله انـتخاب مطرح نبود.در این مرحله، پس از پایان شش سال ابتدایی، افراد به دوره اول دبـیرستان و پس از سـه سال موفقیت به دوره دوم راه پیدا می‌کردند. چون در دوره اول متوسطه شقوق مختلف وجود نداشت،مشکل انتخاب هم مـطرح نـمی‌شد.
دوره دوم متوسطه
که‌ابتدا به انسانی و تجربی و ریاضی و هنرستان(فنی‌و حرفه‌ای)و سـپس بـه دوره‌ها یا رشته‌های دیگری تقسیم می‌شد.از ایـن مـرحله،ورود بـه دوره دوم متوسطه مسأله‌ساز شد،زیرا برای شـاگردان و والدیـن آنها آینده‌ای با دورنماهای متعدد مطرح شده بود.یعنی می‌بایست به این نـکته بـیندیشند که سرانجام دیپلم انسانی از لحـاظ کـار و ادامه تـحصیل بـا سـرانجام دیپلم تجربی‌و یا ریاضی چه تـفاوت‌هایی دارد؟آنگاه لازم بود براساس علایق خود یا فرزندشان،راهنمایی دبیران و یا بعدها پرونده‌های تـحصیلی دوره راهـنمایی،مسیر تحصیلی فرزند خود را در دوره دوم دبیرستان تعیین کنند.
رونـد اخـیر طی تقریبا چهل سالی کـه از عـمر آن می‌گذرد،فرازونشیب‌هایی داشته اما در هر صورت برای کلیه فارغ‌التحصیلان دوره اول متوسطه یـا راهـنمایی تحصیلی،مسأله‌ساز بوده زیرا آنـها و والدیـن آنـها را در برابر گزینه‌هایی قـرار داده‌که هرکدام به یـک راه خـتم می‌شود.بی‌شک، تا روزی که نظام آموزش متوسط وضعیت کنونی یا وضعیتی مشابه داشته بـاشد،ایـن مسأله کم و بیش به شدت و اهـمیت امـروز باقی و بـرای نـسل‌های آیـنده مشکل‌ساز خواهد بود.
لازم اسـت مسئولان مشاوره مدارس در امر راهنمایی شاگردان دقت زیادتری داشته باشند و نسبت به آیـنده شـاگردان حساسیت زیادتری نشان دهند.
میزان آگـاهی دانـش‌آموزان بـسیار خـوشحال‌کننده اسـت،زیرا در انتخاب رشـته‌های تـحصیلی خود با چشم باز عمل می‌کند.
نتایج یک بررسی
به‌طوریکـه مـی‌دانید، شـاگردان سال سوم دوره متوسطه اول تحصیلی حدود 14 سال سـن دارنـد و بـنابراین بـه مـرحله‌ای رسـیده‌اند که بتوانند درست فکر کنند و آسوده‌تر از سال‌های قبل درباره آینده تحصیلی خود تصمیم بگیرند.
با این حال چون انتخاب شاخه تحصیلی دوره دوم متوسطه از جمله انتخابهای سرنوشت‌ساز انسان اسـت، به‌طور طبیعی شاگردان به حال خود رها نمی‌شوند تا تصمیم بگیرند.
به بیان دیگر، والدین و دیگر بزرگسالان نمی‌توانند تمام مسئولیت انتخاب را به شاگردان نوجوان محول کنند. به هـمین دلیـل، می‌توان گفت که انتخاب شاخه تحصیلی دوره دوم متوسطه از مجراهای متعددی به نوجوان پیشنهاد می‌شود.
هرچند ممکن است در مواردی جنبه تحمیل نیز داشته باشد که امید است این حالت احتمالی بـه زودی جـای خود را به راهنمایی واقعی بسپارد.
برای مشخص شدن اینکه در زمینه انتخاب رشته چه عواملی در نوجوانان انگیزه ایجاد کرده، یک بررسی موردی انـجام شـد. انجام این بررسی بـین دانـش‌آموزان سال دوم دوره دبیرستان بزرگ شهر خمین 5 نفر به صورت تصادفی انتخاب شدند تا به پرسشنامه‌ای که قبلا تهیه شده بود، پاسخ دهند.
تعداد این افـراد 20 نـفر بود که 10 نفر آنها در شاخه ریاضی و 10 نفر در شاخه تجربی تحصیل می‌کردند.
همچنین، پرسشنامه یاد شده در بین 20 نفر از دانش‌آموزان سال دوم رشته‌های ریاضی و تجربی دوره دبیرستان در منطقه 4 آموزش‌و پرورش تهران توزیع شد. 6 موضوع را به صورت مـقایسه‌ای بـررسی کرد و جداولی که از این پس می‌آید، تعدادی از نتایج بررسیهای یادشده را نشان می‌دهد.
جدول شماره 1: توزیع سواد والدین دانش‌آموزان تهران
جدول شماره2: توزیع سواد والدین دانش‌آموزان خمین
مقایسه جدول 1 و 2
از مقایسه جداول شماره 1 و 2 می‌توان به نتایج زیر دست یافت:
- در هر دو رشـته ریـاضی و تجربی عـده و درصد پدران و مادران دارای تحصیلات ابتدایی و کمتر تهران از خمین بسیار کمتر است.بی‌شک امکانات محیطی بیشترین عامل مؤثر در ایـن پدیده می‌تواند باشد.
- برعکس، تعداد درصد پدران و مادران دارای تحصیلات دیپلم و بالاتر در تـهران از خـمین بیشتر است زیرا دلیل اصلی آن باهم می‌تواند عوامل و امکانات محیطی باشد.
- در نتیجه، می‌توان گفت که باید والدیـن تـهران در مقایسه با خمین برای راهنمایی فرزندان خود جهت انتخاب شاخه تـحصیلی دانـش بیشتری داشته باشند.
از سوی دیگر، هر دو گروه دانش‌آموز مورد مطالعه در هر دو شهر از انتخاب شاخه‌های تـحصیلی خود رضایت داشتند، زیرا متوسط پاسخ‌های دانش‌آموزان به گزینه «خیلی زیاد» از 85 درصد بـیشتر بود.
با این حـال، چـون متوسط یادشده در نزد دانش‌آموزان ریاضی هر دو شهر بیشتر بود، می‌توان گفت که دانش‌آموزان شاخه ریاضی از تحصیل رضایت زیادتری دارند.
همچنین،توزیع پاسخ این سؤال که «نظر افراد خانواده در انتخاب شـما تا چه حد مؤثر بود ه است؟» در هر دو گروه در هر دو شهر شباهت نسبی دارد، اگرچه شاگردان خمین بیش از شاگردان تهران در پاسخ این سؤال گزینه «خیلی زیاد» را انتخاب کرده‌اند. برای توجیه این انتخاب می‌توان بـه دو حـدس زیر متوسط شد:
1.در شهرهای کوچکتر فرزندان بیش از شهرهای بزرگ به عقاید والدین احترام می‌گذارند.
2.در شهرهای بزرگ استقلال فرزندان خانواده‌ها زیادتر است.
در عین حال،لازم به یادآوری است که هرچند هـر دو حـدس فوق با موازین اخلاقی مغایرتی ندارد،اما هر دو حدس‌وگمان است، زیرا در این مورد تحقیقی مشاهده نکرده‌ام.
نظر دوستان و افراد فامیل در انتخاب دانش‌آموزان هر دو گروه و شهر حول گزینه «متوسط»دور مـی‌زند و از ایـن لحاظ بین آنها تفاوت چندانی به چشم نمی‌خورد.
اما تصویری که دانش‌آموزان در پاسخ سؤال شماره 4 ارائه داده‌اند،قابل تأمل است. در این سؤال نقش مسؤولین مدرسه(مشاور مدرسه یا معلم راهـنما) در انـتخاب رشـته تحصیلی مطرح شده و پاسخ‌ها بـه شـرح زیـر است.
تفسیر اطلاعات مندرج در جدول شماره 3
جدول شماره 3: تأثیر مسئولین مدرسه در انتخاب رشـیه تـحصیلی
1.احتمال دارد در مـدارس مـشاور مـتخصص وجود نداشته باشد و کسانی که این وظیفه را تـقبل مـی‌کنند،از راهنمایی تحصیلی اطلاع چندانی نداشته باشند.
2.احـتمال می‌رود مشاورین مدرسه علی‌رغم تخصص خود،حوصله و یا وقت راهنمایی تحصیلی شاگردان را ندارند.
3.احتمال دارد در مدراس مورد مطالعه بـرحسب تـصادف شـاگردان از راهنمایی تحصیلی مشاوران آنقدرها راضی نباشند.
جـدول شماره 4: آیـا رشـته تحصیلی خود را با شناخت کافی انتخاب کرده‌اید؟
دانش آموزان دبیرستان‌های مورد مطالعه شهر خمین صددرصد با شـناخت کافی شاخه تحصیلی خود را انتخاب کرده‌اند. درحالیکه دانش آموزان دو مدرسه منطقه 4 تهران چنین وضعیتی ندارند. ظـاهرا انـتظار مـحقق برعکس است، زیرا شواهد و تحقیقات جامعه شناختی آن است که در شهرهای بزرگ افراد و انـدیشه‌ای بـازتر دارند.
بنابراین چنانچه پاسخ‌های به دست آمده ناشی از اشتباه تصادفی نباشد، مـی‌توان حـدس زد کـه شاگردان شهر کوچکی همچون خمین از شاگردان تهرانی کنجکاوترند. به آینده بیشتر اهمیت مـی‌دهند. ممکن است غرور ناشی از اقامت در بزرگترین شهر و مرکز کشور، برای نوجوانان تـهرانی ایـن توهم را بوجود آورده باشد که احتیاج چندانی به کسب اطلاع درباره رشته‌های تحصیلی خود ندارند.
نـکته جـالب این است که در هر دو گروه دانش‌آموز، دلیل انتخاب رشته تحصیلی تجربی نـمره‌های دوره راهـنمایی نبوده است. زیرا متوسط پاسخ‌های «خیر» هـر دو گـروه در هـر دو شهر از 70 بیشتر است. بنابراین،به جرأت مـی‌توان گـفت که ارقام جدول شماره 4 تصادفی نیست.
نـتیجه نهایی و پیشنهادها
با عنایت به بررسی انـجام شده،می‌توان به نـتایج کـلی زیر دست پیدا کرد:
1.مـیزان آگـاهی دانش‌آموزان بسیار خوشحال‌کننده است،زیرا در انتخاب رشته‌های تحصیلی خود با چشم‌باز عمل مـی‌کند.
2.والدیـن دانش‌آموزان مورد مطالعه از تحصیلات چـندان زیـاد بـرخوردار نیستند
3.لازم است مسئولان مشاوره و راهنمایی مدارس راهـنمایی در امـر راهنمایی شـاگردان دقـت زیـادتر م بذول دارند و نسبت بـه آینده شاگردان حساسیت زیادتری نشان‌دهند.
4.شایسته است بررسی حاضر در چند شهر دیگر تکرار شود تـا در نـهایت بتوان از بررسی مقایسه‌ای به نتایج و رهـنمودهای جـالبتری دسـت یـافت.
یـادداشت‌های مهم
- برای اطلاع بـیشتر در مـورد نقش انگیزه‌های درونی و بیرونی،علاقه‌مندان می‌توانند به کتب روان‌شناسی و رفتار سازمانی، مبحث انگیزش مراجعه نمایند.
- شـایان یـادآوری اسـت مـسأله انـتخاب همیشه مـطرح می شود . مـثلا کـسی که دوره اول متوسطه را به پایان می‌رساند برای ادامه تحصیل در دبیرستان یا دانشسرهای مقدماتی یا کشاورزی و… انتخاب بود، اما دامنه انتخابها به گستردگی امروز نبود.
- دلایلی که والدین در انتخاب رشته تحصیلی فرزندان خود دخالت می‌کنند: دورنمای تحصیلات را بهتر از فرزندانشان می‌شناسند. یا علاقه خودشان را به فرزندانشان تحمیل می‌کنند.
- چشم و هم‌چشمی هم عامل این دخالت است. در هر صورت، جوانان باید بر سر حل این مسأله با والدین به شـیوه مـنطقی گفتگو کنند. چنانچه موافق والدین نیستند، با استدلال آنها را قانع نمایند.
- تفکر تجریدی یا انتزاعی، آخرین مرحله رشد فکری انسان است. از حـدود 12 سـالگی آغاز می‌شود.در این مرحله، واژه‌ها بـه تنهایی معنی دارد و شخص مفاهیم را بدون مابه‌ازای خارجی آن درک می‌کند.
- بـررسی مدارس تهران توسط نویسنده مقاله انجام شد.
دکتر غلامعلی سرمد – انگیزه های انتخاب گرایش تحصیلی دوره متوسطه
مطالعه موردی در شهرستان خمین و مـنطقه 4 تـهران
