انگیزه‌های انتخاب رشته تحصیلی دوره متوسطه
دکتر غلامعلی سرمد – انگیزه های انتخاب رشته تحصیلی دوره متوسطه
مطالعه موردی در شهرستان خمین و مـنطقه ۴ تـهران
مـقدمه
به‌طوری که می‌دانیم،هرکس در ساعات بیداری دست به انتخابهایی می‌زند که به‌طور کلی می‌توان ایـن انتخابها را تحت تأثیر دو عامل زیر تقسیم‌بندی کرد:
۱٫انتخابهایی که از روی قصد و اراده صورت مـی‌گیرد و هیچ نوع فشار خـارجی عـامل آن نیست.
۲٫انتخابهایی که جنبه تحمیلی دارد و برخلاف اراده و خواست انسان است.
مورد نخست با مقوله‌ای به نام انگیزه ارتباط دارد و انگیزه‌های انسان خواه‌ناخواه با اراده و تمالیلات و عقل و منطق پیوند دارد،هرچند در مواقعی ممکن است انحصارا ریـشه در عواطف و احساسات تند و زودگذر داشته باشد.به علاوه، انگیزهها یا درونی است و اندیشه انسان آنها را هدایت می‌کند یا محرکات محیطی آنها را بوجود می‌آورد.۱اما در هر صورت،می‌توان گفت که انتخابهای مـبتنی بـر انگیزه،یا اراده انسان،واقعا انتخاب است،حال آنکه انتخابهای تحمیلی با انگیزه و اراده آزاد رابطه‌ای ندارد.برای مثال،اگر کسی بخواهد در شهر مسیری را با اتوبوس طی کند ولی اتوبوس پیدا نکند،و او از لحـاظ زمـان در فشار باشد،ناچار تاکسی سوار خواهد شد.این تاکسی سوار شدن با اراده آزاد و انگیزه به معنی روان شناختی آن رابطه‌ای ندارد،بلکه دقیقاً از نوعی جبر یا تحمیل حکایت می‌کند.
اگر مجموع حـالات فـوق را درنظر بگیریم،به این نتیجه می‌رسیم که تقریبا در تمامی عمر آدمی مسأله انتخاب به نحوی از انحاء مطرح است، زیرا حدود و دامنهء انتخابهای ما عملا بی‌پایان است.حتی در یک روز مـمکن اسـت کـسانی ناچار باشند دهها بار بـین الف و ب،یـا در مـواردی بین چندین شق،یکی را انتخاب کنند که طبعا هرچه تعداد شقوق زیادتر باشد،انتخاب دشوارتر خواهد بود.
انواع انتخاب های انسان
بـه‌طوری کـه از مـقدمه فوق می‌توان استنباط کرد،انتخابهای انسان بسیار مـتعدد اسـت،تا حدی که طبقه‌بندی یا گروه‌بندی آنها نیز ناممکن به نظر می‌رسد.با این حال برای سهولت بحث، انـتخابهای انـسان عـادی را به گروههای زیر تقسیم می‌کنیم:
۱٫انتخابهای روزمره و کمتر آزاردهنده،نـظیر آنچه به لباس،خوراک،وسیله نقلیه مورد استفاده،و نظایر آن مربوط می‌شود.این انتخابها هر روز مطرح است و گـزینش الف و بـر ب یـا ج یا د، حد اکثر احتمال دارد دقایقی از وقت انسان را بگیرد،و اگر پایان آن خـوشایند نـبود،دقایق دیگری او را متأثر سازد.با این وصف،انسان عاقل از چنین حوادثی درس عبرت می‌گیرد و روزهای بعد بـا تـأمل زیـادتر انتخاب می‌کند تا حتی الامکان پشیمانی کمتری به دنبال داشته باشد.
۲٫انـتخابهای سـرنوشت‌ساز،یـا آنچه در زندگی انسان تأثیر تعیین‌کننده دارد.انتخاب رشته تحصیلی در پایان دوره راهنمایی تحصیلی، انتخاب رشته تـحصیل دانـشگاه،انـتخاب همسر،انتخاب محل کار و نظایر آن به مقوله اخیر تعلق ارد.
۳٫انتخابهای تحمیلی یا تـصادفی یـا موردی که تحت تأثیر عوامل متعدد صورت می‌گیرد،ولی اولا احتمال تکرار آن زیاد نیست،ثـانیا اگـر نـتیجه منفی داشت برای انسان ناراحتیهای موقت ایجاد می‌کند،اما چون انسان موجودی فراموشکار اسـت،بـه زودی این تلخکامی را از یاد می‌برد. ثالثا،تنها معدودی از انتخابهای اخیر ممکن است دشوار و نـتایج آن بـسیار دیـرپا باشد.
موضوع بررسی حاضر،انتخاب رشته تحصیلی است که به دو گروه تعلق دارد.
سابقه
اگرچه قـصد مـا بررسی تاریخچه آموزش متوسطه نیست،اما برای آشنایی خواندگا جوانتر باید گـفت کـه نـظام آموزشض متوسطه ایران مراحل زیر را طی کرده است:
۱٫مرحله‌ای که خودبه‌خود دنباله دوره ابتدایی محسوب مـی‌شد و در آن مـسأله انـتخاب مطرحنبود.در این مرحله،پس از پایان شش سال ابتدایی،افراد به دوره اول دبـیرستان،و پس از سـه سال موفقیت به دوره دوم راه پیدا می‌کردند،و چون در دوره متوسطه شقوق مختلف وجود نداشت،مشکل انتخاب هم مـطرح نـمی‌شد.۲
۲مرحله‌ای که دوره دوم متوسطه ابتدا به ادبی و طبیعی و ریاضی و هنرستانی(فنی‌و حرفه‌ای)و سـپس بـه دوره‌ها یا رشته‌های دیگری تقسیم می‌شد.از ایـن مـرحله،ورود بـه دوره دوم متوسطه مسأله‌ساز شد،زیرا برای شـاگردان و والدیـن آنها آینده‌ای با دورنماهای متعدد مطرح شده بود.یعنی می‌بایست به این نـکته بـیندیشند که سرانجام دیپلم ادبی از لحـاظ کـار و ادامه تـحصیل بـا سـرانجام دیپلم طبیعی یا ریاضی چه تـفاوتهایی دارد؟آنگاه لازمـ بود براساس علایق خود یا فرزندشان۳،راهنمایی دبیران،یا بعدها پرونده‌های تـحصیلی دوره راهـنمایی،مسیر تحصیلی فرزند خود را در دوره دومـ دبیرستان تعیین کنند.
رونـد اخـیر طی تقریبا چهل سالی کـه از عـمر آن می‌گذرد،فرازونشیب‌هایی داشته اما در هر صورت برای کلیه فارغ التحصیلان دوره اول متوسطه یـا راهـنمایی تحصیلی،مسأله‌ساز بوده زیرا آنـها و والدیـن آنـها را در برابر گزینه‌هایی قـرار دادهـ که هرکدام به یـک راه خـتم می‌شود.بی‌شک، تا روزی که نظام آموزش متوسط وضعیت کنونی یا وضعیتی مشابه داشته بـاشد،ایـن مسأله کم‌و بیش به شدت و اهـمیت امـروز باقی و بـرای نـسلهای آیـنده مشکل‌ساز خواهد بود.
لازم اسـت مسئولان مشاوره و راهنمایی مدارس راهنمایی در امر راهنمایی شاگردان دقت زیادتر مبذول دارند و نسبت به آیـنده شـاگردان حساسیت زیادتری نشان دهند.
میزان آگـاهی دانـش‌آموزان بـسیار خـوشحال‌کننده اسـت،زیرا در انتخاب رشـته‌های تـحصیلی خود با چشم باز عمل می‌کند.
نتایج یک بررسی
به‌طوری کـه مـی‌دانید،شـاگردان سال سوم دوره راهنمایی تحصیلی حدود ۱۴ سال سـن دارنـد و بـنابراین بـه مـرحله‌ای رسـیده‌اند که بتوانند تجریدی فکر کنند۴و آسوده‌تر از سال‌های قبل درباره آینده تحصیلی خود تصمیم بگیرند.با این حال چون انتخاب رشته تحصیلی دوره متوسطه از جمله انتخابهای سرنوشت‌ساز انسان اسـت،به طور طبیعی شاگردان به حال خود رها نمی‌شوند تا تصمیم بگیرند،یا به بیان دیگر،والدین و دیگر بزرگسالان نمی‌توانند تمام مسئولیت انتخاب را به شاگردان نوجوان محول کنند.به هـمین دلیـل، می‌توان گفت که انتخاب رشته تحصیلی دوره دوم متوسطه از مجراهای متعددی به نوجوان پیشنهاد می‌شود،هرچند ممکن است در مواردی جنبه تحمیل نیز داشته باشد که امید است این حالت احتمالی بـه زودی جـای خود را به راهنمایی واقعی بسپارد.
برای آنکه معلوم شود در زمینه انتخاب رشته چه عواملی در نوجوانان انگیزه ایجاد کرده است، یک بررسی موردی انـجام شـد.برای انجام این بررسی از بـین دانـش‌آموزان سال دوم دوره دبیرستان بزرگ شهر خمین۵عده‌ای به صورت تصادفی انتخاب شدند تا به پرسشنامه‌ای که قبلا تهیه شده بود،پاسخ دهند.عده این افـراد ۲۰ نـفر بود که ۱۰ نفر آنـها در رشـته ریاضی و ۱۰ نفر در رشته تجربی تحصیل می‌کردند.
همچنین،پرسشنامه یاد شده در بین ۲۰ نفر از دانش‌آموزان سال دوم رشته‌های ریاضی و تجربی دوره دبیرستان در منطقه ۴ آموزش‌و پرورش تهران توزیع شد۶تا بتوان موضوع را به صورت مـقایسه‌ای بـررسی کرد.جداولی که از این پس می‌آید،تعدادی از نتایج بررسیهای یاد شده را نشان می‌دهد.
جدول شماره ۱:توزیع سواد والدین دانش‌آموزان تهران
از مقایسه جداول شماره ۱ و ۲ می‌توان به نتایج زیر دست یافت:
- الف.در هر دو رشـته ریـاضی و تجربی عـده و درصد پدران و مادران دارای تحصیلات ابتدایی و کمتر تهران از خمسین بسیار کمتر است.بی‌شک امکانات محیطی بیشترین عامل مؤثر در ایـن پدیده می‌تواند باشد.
- ب.برعکس،عده و درصد پدران و مادران دارای تحصیلات دیپلم و بالاتر در تـهران از خـمین زیـادت است که دلیل اصلی آن باهم می‌تواند عوامل و امکانات محیطی باشد.
- ج.در نتیجه،می‌توان گفت که قاعدتا باید والدیـن تـهرانی در مقایسه با والدین شاگردان خمین برای راهنمایی فرزندان خود جهت انتخاب رشته تـحصیلی دانـش و بـینش زیادتری داشته باشند.
از سوی دیگر،هر دو گروه دانش‌آموز مورد مطالعه در هر دو شهر از انتخاب رشته‌های تـحصیلی خود رضایت داشتند،زیرا متوسط پاسخهای دانش‌آموزان به گزینه«خیلی زیاد»از ۸۵ درصد بـیشتر بود.با این حـال،چـون متوسط یاد شده در نزد دانش‌آموزان ریاضی هر دو شهر بیشتر بود،می‌توان گفت که دانش‌آموزان رشته ریاضی از تحصیل رضایت زیادتری دارند.
همچنین،توزیع پاسخ این سؤال که«نظر افراد خانواده در انتخاب شـما تا چه حد مؤثر بود ه است؟»در هر دو گروه در هر دو شهر شباهت نسبی دارد،اگرچه شاگردان خمسین بیش از شاگردان تهران در پاسخ این سؤال گزینه«خیلی زیاد»را انتخاب کرده‌اند.برای توجیه این انتخاب می‌توان بـه دو حـدس زیر متوسط شد:
۱٫در شهرهای کوچکتر فرزندان بیش از شهرهای بزرگ به عقاید والدین احترام می‌گذارند.
۲٫در شهرهای بزرگ استقلال فرزندان خانواده‌ها زیادتر است.
در عین حال،لازم به یادآوری است که هرچند هـر دو حـدس فوق با موازین اخلاقی مغایرتی ندارد،اما هر دو حدس‌وگمان است، زیرا در این مورد تحقیقی مشاهده نکرده‌ام.
نظر دوستان و افراد فامیل در انتخب دانش‌آموزان هر دو گروه و شهر حول گزینه «متوسط»دور مـی‌زند و از ایـن لحاظ بین آنها تفاوت چندانی به چشم نمی‌خورد.اما تصویری که دانش‌آموزان در پاسخ سؤال شماره ۴ ارائه داده‌اند،قابل تأمل است.در این سؤال نقش مسؤولین مدرسه(مشاور مدرسه یا معلم راهـنما) در انـتخاب رشـته تحصیلی مطرح شده و پاسخها بـه شـرح زیـر است.
اگر بخواهیم براساس شناخت یا تجربه‌های شخصی اطلاعات مندرج در جدول شماره ۳ را تفسیر کنیم،نتایج زیر به دست می‌آید:
۱٫احتمال دارد در مـدارس مـشاور مـتخصص وجود نداشته باشد و کسانی که این وظیفه را تـقبل مـی‌کنند،از راهنمایی تحصیلی اطلاع چندانی نداشته باشند.
جدول شمارهء ۱:توزیع سواد والدین دانش‌آموزان:تهران
جـدول شـمارهء ۲:تـوزیع سواد والدین دانش‌آموزان:خمین
۲٫احـتمال می‌رود مشاورین مدرسه علی‌رغم تخصص خود،حوصله و یا وقت راهنمایی تحصیلی شاگردان را ندارند.
۳٫احتمال دارد در مدراس مورد مطالعه بـرحسب تـصادف شـاگردان از راهنمایی تحصیلی مشاوران آنقدرها راضی نباشند.
در هر صورت،سه نکته یـاد شـده حدس‌و گمان است،اما می‌تواند نوعی هشدار برای مشاوران متخصص یا کسانی باشد که به هـر دلیـل در مـدارس وظیفه راهنمایی شاگردان را برعهده دارند.
جدول شمارهء ۳:تأثیر مسئولین مدرسه در انتخاب رشـیه تـحصیلی
حدود و دامنهء انتخابهای ما عملا بی‌پایان است.حتی در یک روز مـمکن اسـت کـسانی ناچار باشند دهها بار بین الف و ب،یا در مواردی بین چندین شق،یکی را انتخاب کنند کـه طـبعا هرچه تعداد شقوق زیادتر باشد،انتخاب دشوارتر خواهد بود.
جـدول شماره ۴ حالی از آن است که شاگردان دبیرستانهای مورد مطالعه خمین صددرصد رشته تحصیلی خود را بـا شـناخت کافی انتخاب کرده‌اند،درحالی‌که شاگردان دو مدرسه منطقه ۴ آموزش‌وپرورش تهران چنین وضعیتی ندارند.ظـاهرا انـتظار مـحقق برعکس است،زیرا شواهد و تحقیقات جامعه شناختی مبین آن است که در شهرهای بزرگ افراد و انـدیشه‌ای بـازتر دارند.بنابراین،چنانچه پاسخهای به دست آمده ناشی از اشتباه تصادفی نباشد،مـی‌توان حـدرس زد کـه شاگردان شهر کوچکی همچون خمین از همتاهای تهرانی خود کنجاوترند،یا به آینده بیشتر اهمیت مـی‌دهند.در عـین حـال،ممکن است غرور ناشی از اقامت در بزرگترین شهر و مرکز کشور،برای نوجوانان تـهرانی ایـن توهم را بوجود آورده باشد که احتیاج چندانی به کسب اطلاع درباره رشته‌های تحصیلی خود ندارند.
نـکته جـالب این است که در هر دو گروه دانش‌آموز،دلیل انتخاب رشته تحصیلی تجربی نـمره‌های دوره راهـنمایی تحصیلی نبوده،زیرا متوسط پاسخهای«خیر»هـر دو گـروه در هـر دو شهر از ۷۰ بیشتر است.بنابراین،به جرأت مـی‌توان گـفت که ارقام جدول شماره ۴ تصادفی نیست.همچنین،در پاسخهای هر دوگروه این نکته مـحرز اسـت که رشته تحصیلی خود را بـا شـناخت نسبی کـه از تـحصیلات دانـشگاهی دارند، انتخاب کرده‌اند.
جدول شمارهء ۴:آیـا رشـته تحصیلی خود را با شناخت کافی انتخاب کرده‌اید؟
نـتیجه نهایی و پیشنهادها
با عنایت به بررسی انـجام شده،می‌توان به نـتایج کـلی زیر دست پیدا کرد:
۱٫مـیزان آگـاهی دانش‌آموزان بسیار خوشحال‌کننده است،زیرا در انتخاب رشته‌های تحصیلی خود با چشم‌باز عمل مـی‌کند.
۲٫والدیـن دانش‌آموزان مورد مطالعه از تحصیلات چـندان زیـاد بـرخوردار نیستند (وضعیت مـادران نـسبت به پدران پایین‌تر است)، امـا بـینش قابل ملاحظه‌ای دارند،زیرا در انتخاب رشته‌های تحصیلی فرزندان خود به حربه‌های تحمیل و اجبار مـوسل شـده‌اند.
۳٫لازم است مسئولان مشاوره و راهنمایی مدارس راهـنمایی در امـر راهنمایی شـاگردان دقـت زیـادتر م بذول دارند و نسبت بـه آینده شاگردان حساسیت زیادتری نشان‌دهند.
۴٫شایسته است بررسی حاضر در چند شهر دیگر تکرار شود تـا در نـهایت بتوان از بررسی مقایسه‌ای به نتایج و رهـنمودهای جـالبتری دسـت یـافت.
یـادداشتها:
(۱).برای اطلاع بـیشتر در مـورد نقش انگیزه‌های درونی و بیرونی،علاقه‌مندان می‌توانند به کتب روان‌شناسی و رفتار سازمانی، مبحث انگیزش مراجعه نمایند.
(۲).شـایان یـادآوری اسـت که در مرحله یاد شده نیز گاه‌وبیگاه مـسأله انـتخاب مـطرح مـی‌شد. مـثلا کـسی که دوره اول متوسطه را به پایان می‌رساند برای ادامه تحصیل در دبیرستان یا دانشسرهای مقدماتی یا کشاورزی و مانند آن ناچار از انتخاب بود،اما دامنه انتخابها به گستردگی امروز نبود.
(۳).در اکثر مـوارد والدین بدان سبب در انتخاب رشته‌های تحصیلی فرزندان خود دخالت می‌کنند که یا دورنمای تحصیلات را بهتر از فرزندانشان می‌شناسند،یا خودشان علاقه‌مند به تحصیل در رشته خاصی بوده‌اند و چون در این را توفیق نیافته‌اند،دوسـت دارنـد فرزند آنها در این رشته تحصیل کند.در مواردی نیز نوع چشم و همچشمی عامل این دخالت است.در هر صورت، نوجوانان و جوانان باید بر سر حل این مسأله با والدین به شـیوه مـنطقی گفتگو کنند و چنانچه موافق والدین نیستند،با استدلال آنها را قانع نمایند.
(۴).تفکر تجریدی یا انتزاعی،آخرین مرحله رشد فکری انسان است که از حـدود ۱۲ سـالگی آغاز می‌شود.در این مرحله،واژهـ‌ها بـه تنهایی معنی دارد و شخص مفاهیم را بدون مابه ازای خارجی آن درک م کند.برای مثال،اگر شاگرد در مرحله قبل عدالت معلم را با نمره یا نمره‌هایی که فقط به خـودش داده مـی‌سنجید،اینک عدالت را به مـعنی عـام کلمه می‌فهمد.
این مطلب در کتب روان‌شناسی رشد- معمولا به نقل از ژان پیاژه-مطرح شده و علاقه‌مندان می‌توانند به کتب یاد شده مراجعه نمایند.
(۵).این بررسی توسط آقای منصور سرمدی انجام شده اسـت.
۶٫بـررسی مدارس تهران توسط نویسنده مقاله انجام شد.